Het verhaal uit DEEL 2 kwam uit het boekje "Haarlem ONGELOGEN"

Dat verhaal zette mij aan het denken.

Pas vorig jaar ontdekte ik dat de feiten over Laurens Janszoon Coster, zoals ik die vroeger leerde op de grafische school, anders liggen. Door zelf onderzoek te doen en een bijzonder boekje uit ons familiearchief erbij te pakken, stuitte ik op nóg meer interessante details. Daarover wil ik later meer delen, wellicht in een artikel dat ik de werktitel Haarlemmers "VOORGELOGEN" heb gegeven.

Haarlemmers "VOORGELOGEN!"

Ook al blijft het een legenda het bewijs dat Laurens Janszoon Coster de uitvinder is van boekdrukkunst is toe nu toe niet geleverd. Pas na decennia kwam ik hier achter, als "oud" graficus voel je dan toch een beetje beetgenomen. Maar als Haarlemmer blijf je trots dat Haarlem een belangrijke rol heeft gespeeld in de boekdrukkunst. De geschiedenis van werknemers bij Joh. Enschedé en Zonen, een eeuwenoud dagboekje waarin je kunt lezen dat Laurens Janszoon Coster en belangrijke rol heeft gespeeld bij de typografen van weleer. 

Dat vele typografen (2400 uit het hele land) bij elkaar kwamen en wisten ook niet beter dat Laurens Janszoon Coster de uitvinder was van de boekdrukkunst was. Dit blijkt wel uit het artikel van de Haarlemse Courant.

Ik citeer uit een artikel van 13 juni 1938:

De Bondsvoorzitter de heer Ponstein, beklom het spreekgestoelte.

Wij staan hier aan de voet van het standbeeld van den man, aldus spr., waarvan de Nederlandse geschiedenisboeken leeren, dat hij in 1423 de boekdrukkunst heeft uitgevonden. Dat wil zeggen, dat de naam van Laurens Janszoon en daarmee in één adem die van Nederland verbonden werd aan de nuttigste gave, welke de menschheid geschonken  kon worden: verbreiding en verdieping der menschelijke gedachte door het gedrukte woord. Door het toepassen van de losse letter werd de boekdrukkunst een machtig wapen in den strijd voor menschelijkheid en recht; de bevorderaar van kunst en wetenschap; de onuitputtelijke bron voor allen, die naar waarheid en kennis dortsen.

Ik zei al eerder (DEEL 1), een vroege voorloper van ChatGPT 😉 

Haarlem, maandag 12 mei 2025 – een onverwachte ontmoeting met de drukgeschiedenis

We waren eigenlijk al op weg terug naar Sittard toen ik toch nog even een afslag nam – figuurlijk dan. Mijn speurtocht naar Laurens Janszoon Coster bracht me naar een klein boekje: Laurens Janszoon Coster – Feit en fictie, geschreven door Hannah Goedbloed. De naam deed een belletje rinkelen. Een kort zoekrondje leidde me naar het Noord-Hollands Archief in de Janskerk, midden in het oude Haarlem.

We besloten spontaan om er even binnen te stappen. Even vragen of dat boekje misschien te koop is. Wat een vluchtig bezoekje had moeten worden, kreeg ineens een bijzonder staartje. De vriendelijke mevrouw aan de balie belde haar collega – en tot mijn verrassing was dat de auteur zelf. Binnen een paar minuten stond ik met een gesigneerd exemplaar in handen, nummer 76 van een oplage van 150. Een klein boekje, maar groots in betekenis.

We raakten in gesprek. Ik vertelde iets over mijn achtergrond, mijn liefde voor drukletters en wandelroutes, en dat ik onlangs een route uitstippelde langs alle Haarlemse monumenten die met Coster te maken hebben. Volgend jaar – op 16 juli 2026 – is het namelijk precies 170 jaar geleden dat ‘Lautje’ zijn plek kreeg op de Grote Markt. Een mooi moment om daar weer eens langs te lopen.

Daarna dwaalden we nog even door het museum van Joh. Enschedé & Zonen. Een letterkast met een zethaak trok mijn aandacht. Alsof mijn handen het nog wisten: loden letters in de haak, zoals ik dat bijna een halve eeuw geleden op de Grafische School in Haarlem leerde. Een tastbare herinnering aan een ambacht dat zijn sporen heeft nagelaten – letterlijk.

Wat me trof in het boekje van Goedbloed, is haar genuanceerde toon. Ze schrijft: “Slechts één regel uit een Keulse kroniek en enkele oude fragmenten van Donaten suggereren een zeer vroege drukgeschiedenis in de Nederlanden.” De oorsprong van onze boekdrukkunst blijft omgeven door mist, maar juist daarom is het verhaal van Coster het bewaren waard.

Ik onderschrijf haar conclusie volledig: laten we de Coster-legende koesteren. Niet omdat alles bewezen is, maar omdat het ons nieuwsgierig houdt. En wie weet – met de hulp van nieuwe technologieën zoals kunstmatige intelligentie en taalmodellen als ChatGPT – kunnen we verbanden blootleggen die tot nu toe verborgen bleven. Natuurlijk vraagt dat om zorgvuldigheid, historische kennis én een lange adem. Maar ik zie het voor me: een mooie taak voor boekhistorici en datadetectives, samen op zoek naar de waarheid achter de legende.

Wie weet… krijgt dit verhaal in de toekomst nog een mooi vervolg.

Om een lang verhaal kort te maken

Het standbeeld van Laurens Janszoon Coster op de Grote Markt is vooral een symbool geworden van de boekdrukkunst – en daarmee voor alles wat daarmee gepubliceerd is, van artikelen tot boeken en kranten. 

De herinnering aan Laurens  Janszoon Coster en Haarlem blijft bij ons levend op een wel heel bijzondere plek. Voordat wij naar Sittard verhuisden kocht ik via Marktplaats een replica van het standbeeld van Laurens Janszoon Coster. Het was een manier om een stukje Haarlem bij ons te houden. Dat beeldje staat nu op een prominente plek in ons kleinste kamertje.

Een beperkte aantal replica's zijn gemaakt. Ze werden destijds vervaardigd door Wim Jonker, een beeldhouwer die op de Brouwerskade in Haarlem woonde. Diverse sculpturen staan van hem nog in Haarlem. Op het einde van een voorlichtingsfilmpje (DEEL1) van Visit Haarlem maakt Marius, de verteller over Lautje, een grapje over dat beeldje.